نشریه پژوهشنامه تبلیغ اسلامی
پیاپی 3 (تابستان 1399)

کسب مهارت و توفیق در حوزه وعظ و تبلیغ، به عوامل و رویکردهای مختلفی وابسته است. یکی از این رویکردها، شناخت ویژگی های خطیبان معروف و واعظان مشهور جهان تشیع است؛ تا مبلغ با شناخت و کشف رمز پیروزی و موفقیت آنان، به الگوبرداری پرداخته، در مسیر تبلیغ و تبیین معارف اهل بیت(ع) به انجام وظیفه بپردازد.واعظ شهیر، حجت الاسلام شیخ محمدتقی فلسفی، از وعاظ بنام شیعه در قرن اخیر است که بیان مهم ترین ویژگی های منبر ایشان، مسئله این نوشتار است. ایشان علاوه بر سابقه کهن وعظ و خطابه که به بیش از هفتاد سال می رسد، در امر منبر، صاحب سبک است. هدف از این پژوهش، ترسیم ویژگی های منبر ایشان، به انگیزه ارایه الگوی معیار است. روش این پژوهش، مبتنی بر تحقیق کتابخانه ای و میدانی بوده است. در این پژوهش، ضمن اینکه بر تنوع و تعدد ویژگی های منبر وعاظ تاکید شده، «ویژگی» را به خصوصیتی که فقط عده ای به آن پایبند هستند، تعریف کرده و از ویژگی های منبر مرحوم فلسفی، ده مورد تحت عناوینی چون: استفاده از مباحث علمی روز، معرفی جامعیت اسلام، کثرت مطالعه و انبوه خوانی، استفاده صحیح از داستان، ذکر حکیمانه روایات، ذکر مسایل سیاسی بدون جناح گرایی، استفاده از ابزار غیرزبانی، همسویی گفتار و رفتار، توجه به سه محور: «حکمت»، «وعظ» و «جدل» و توجه به جایگاه و نیاز مخاطب بیان شده است. این ویژگی ها، در سه حیطه: «خطیب و واعظ»، «خطابه و وعظ» و «مخاطبان» سامان یافته است و در مجموع، هندسه ای را در مقوله تبلیغ و منبر ارایه می نماید که می توان آن را «مکتب تبلیغی فلسفی» نامید.

تصدیق قلبی و زبانی  آورده های انبیا، «ایمان» نام دارد و در افراد مختلف، با توجه به عواملی که در ایجاد و تقویت آن نقش دارند، درجات گوناگونی دارد؛ اما اینکه چه اصول وراهکارهایی سبب تقویت ایمان و باورهای دینی می شود، جای بحث و بررسی دارد. بررسیآیات قرآن در خصوص فطریات انسان و نیز توجه به آموزه های مشترک انبیا، به ویژه آموزه هایاسلام در مورد دین داری،نشان میدهد که روش هایی سبب تقویت دین داری است که حس حقیقت جویی و پرسشگری انسان را اقناع کند و با فطرت کمال طلبی و خداجویی او هماهنگ باشد و افزون بر آن، از مهارت های مختلف ابلاغ پیام، مانند بیان رسا و روش های زیبا وجذاب بهره گرفته، توانایی ها و انتظارات مخاطب را در نظر بگیرد و از سخت گیری و قرار دادن مکلف در تنگنا بپرهیزد و به تناسب شرایط متفاوت، انعطاف پذیربوده و در یک کلام، آسان گیرباشد.

جاودانگی و جهان شمولی دین مبین اسلام، بیانگر همگانی بودن دعوت انسان هاست که این مهم ضرورت تبلیغ دین اسلام را ایجاب می کند. تبلیغ دین از اساسی ترین وظایف انبیای الهی است که در آیه: «الذین یبلغون رسالات الله و یخشونه و لا یخشون احدا إلا الله و کفی‏ بالله حسیبا» (احزاب: 39) به اهمیت این امر خطیر تصریح شده است. بر عالمان دینی ضروری است جهت حفظ و احیای ارزش های اسلامی، امر تبلیغ را سرلوحه وظیفه خویش قرار دهند؛ از این رو شناخت بایسته های تبلیغ بر هر مبلغی ضروری است. این پژوهش درصدد بیان بایسته های تبلیغ از منظر رهبر معظم انقلاب است؛تا بتوان گام موثری در ارتقای کیفیت تبلیغ ارایه نمود . لازمه تبلیغ دین،طبق بیانات مقام معظم رهبری خودسازی و اخلاص مبلغ است، به نحوی که عمل مبلغ منطبق با گفتار وی باشد تا موجب افزایش بازدهی و تاثیرگذاری شود. بینش، بصیرت و بهره گیری از فنون و ابزار تبلیغ نیز از دیگر بایسته های تبلیغ است که نقش موثری در پیشبرد اهداف دین خواهد داشت .

تبلیغ ابزارهای برخوردار است و یکی از مهم ترین ابزارهای کارآمد تبلیغ، ادبیات و هنر است که خود قالب های متعددی دارد و در دین اسلام نیز بدان توجه شده است. علاوه بر قرآن کریم معجزه بیانی پیامبر(ع)، فصاحت و بلاغت بالای معصومان علیهم السلام و نیز تسلط ایشان بر ادبیات کهن و معاصر خود و بهره گیری از آن در سخنان و احادیث از طرفی و نیز حمایت مادی و معنوی از ادبا و شاعران مبلغ دین و تشیع، توصیه مردم برای اقبال به این ادیبان مبلغ، و جذب و هدایت فکری فرهنگی ایشان از سوی دیگر اهمیت توجه به ادبیات در امر تبلیغ را روشن می کند. درضمن، بررسی گونه های ادبی شعر و نثر در کلام امامان و پیروانشان از سویی دارای زیبایی های لفظی در کنار محتوا و معنای والا بوده است و از رمز و تشبیه و استعاره برای رساندن پیام دین بهره گرفته است، و از طرفی حامل شرح و بسط یا انعکاس برخی تقییدها یا نسخ در روایات نیز بوده است که به انتقال مفاهیم به جامعه کمک می کرده است. پژوهش حاضر سعی دارد با ذکر نمونه هایی، اهمیت این موضوع را در تبلیغ بارز سازد تا مبلغان امروزه با ابزارهای موثر اعم از ادبیات و هنر به فراخور نیاز روز بهره گیرد.

انتظار، از جمله آموزه های مهم مهدویت و مورد قبول همه گروه های اسلامی _شیعه و اهل سنت_می باشد.در میان اهل سنت باور به به انتظار، با دو رویکرد «حدیث محور»و «باور محور»مطرح است. حدیث محور، با دو نگرش «مفهومی» و «منطوقی» یا به عبارت دیگر، به صورت «تلویحی» و«تصریحی» بازشناسی میشود. انتظار، با رویکرد حدیث محور  که متکی به روایات انتظار بوده، به دو «قسم تصریحی» که به صراحت واژه «انتظار» در روایت ذکر شده و به صورت « تلویحی»که به صورت مفهومی انتظار از روایات برداشت شده، تقسیم می شود؛اما انتظار با رویکرد باورمحور، متکی به اقوال علما و حاصل اعتقادات مردم اهل سنت است. در نگرش حدیث محور صورت تصریحی، روایات محدودی در منابع اهل سنت نقل شده است؛  ولی نگرش حدیث محور به صورت تلویحی، در منابع حدیثی اهل سنت احادیث فراوانی در خصوص انتظار نقل شده است. با نگرش باورمحور، مقوله انتظار در میان اهل سنت  یا مقوله فراگیر بوده و مورد قبول همه باورمندان ایشان می باشد. در این تحقیق، با روش توصیفی و تحلیلی، به مقوله انتظار از منظر اهل سنت پرداخته شده و باروش کتابخانه ای و اسنادی، به جمع آوری داده ها مبادرت می شود. دستاورد علمی این پژوهش، اثبات و توجیه مقبولیت انتظار به عنوان یا باور فراگیر، ضروری، اعتقادی و متواتر در میان اهل سنت است.

با فراهم شدن زمینه حضور مبلغان دینی در زندان ها، ضرورت پرداختن به مهارت های تبلیغ دراین عرصه هم احساس می شود و نیز با توجه به تفاوت سطح مخاطبان از نظر فرهنگی و حتی و جرم، لازم است مبلغ دینی متناسب با شرایط موجود در زندان، برنامه ریزی مناسبی داشته  باشد.از این رو، توجه به بایدها و نبایدها، از جهت آشنایی با اماکن و بخش های زندان و دانستن قوانین اداری و توجه به جنبه های امنیتی کار در زندان، حضور موجه تری برای مبلغ فراهم می کند و نیز آشنایی با سبک زندگی و روابط فردی و گروهی مددجویان و حتی اصطالحات رایج بین آنها، بر امکان موفقیت او در کار تبلیغی می افزاید.مقاله پیش رو، با روش توصیفی تحلیلی و بهره مندی از یافته ها و تجربه های میدانی در محیط زندان و کانون اصلاح و تربیت فراهم آمده است. بررسی ها نشان می دهد که با شناخت درست بایدها و نبایدهای تبلیغی در زندان و شناخت صحیح محیط زندان، می توان فعالیت تبلیغی موثرتری را در زندان به ثمر نشاند.